Ад арфаграфічнай пільнасці – да арфаграфічнага навыку
- Работу па фарміраванні ў вучняў арфаграфічнай пільнасці на ўроках рускай мовы ўмоўна падзяляю на 3 этапы, - расказвае настаўніца пачатковых класаў Алена Міхайлаўна Кісель з сярэдняй школы № 2 Ляхавіч. – Першы (падрыхтоўчы) этап – самы цяжкі, бо звязаны з навучаннем першакласнікаў. Дзеці прыходзяць у школу з розным узроўнем падрыхтоўкі, таму выкарыстоўваю ў рабоце з імі дыферэнцыраваны падыход. З першых урокаў вучу дзяцей слухаць гукі, вызначаць іх колькасць у складах, а затым у словах. Пачынаю развіваць арфаграфічную пільнасць у вучняў падчас аналітыка-сінтэтычнай работы над складам і словам, калі фарміруецца фанематычны слых і ўменне замяняць фанемы адпаведнымі літарамі. Рэгулярны гукавы аналіз – неабходная ўмова для развіцця арфаграфічнай пільнасці. Пры гэтым аналізе нельга прыспешваць вучняў. На дапамогу прыходзяць гульнявыя прыёмы “Хто больш прыдумае слоў”, “Ланцужок слоў” і “Скразныя гукі”.
Найбольш распаўсюджаным відам практыкаванняў для развіцця арфаграфічнай пільнасці ў 1 класе з’яўляецца пісьмо з прагаворваннем па складах. Вучні вымаўляюць слова па складах, запісваюць першую літару складу, затым прагаворваюць галосную і запісваюць яе: “За – пішу “з” з галоснай “а”. Спачатку настаўніца паказвае ўзор прагаворвання: чытае 1 – 2 словы па складах, пасля чаго дзеці дыктуюць хорам па гэтым узоры. Пасля харавога прагаворвання заўсёды знаходзяцца вучні, якія жадаюць прагаварыць гукі самастойна.
- Чаргаванне розных відаў прагаворвання разнастайвае ўрок, папярэджвае сум і стамляльнасць, - адзначае А.М.Кісель. – Вучу дзяцей беспамылкова і хутка вызначаць у словах націск, правільна абазначаць на пісьме націскны гук адпаведнай яму літарай. Карыстаюся прыёмам, які патрабуе падставіць слова “гэта” для вызначэння націску: гэта школа, гэта кніга. Для замацавання ўмення знаходзіць націск падбіраю такія словы, дзе кожны наступны набор слоў на адзін гук большы папярэдняга: рыба, груша, запалкі, цудоўны і г.д. Падчас гэтай работы дзеці не толькі ставяць націскі, але і вучацца вылучаць гукі.
Педагог вучыць школьнікаў адрозніваць галосныя націскныя і ненаціскныя. Галоўнае, каб дзеці разумелі, што пад націскам нічога не мяняецца. У рабоце з імі А.М.Кісель выкарыстоўвае паняцце “небяспечнае месца”. Вучні павінны не толькі бачыць такія месцы ў словах, але і ўсведамляць іх. Даволі эфектыўным з’яўляецца прыём “Спытай у мяне”.
- Уключаю ў пісьмовыя практыкаванні не толькі такія словы, як дом, сліва і лялька (фанетыка-граматычныя напісанні, заснаваныя на прамых суадносінх паміж гукамі і літарамі), але і словы тыпу пенал, снег, вожык, дзе назіраецца розніца паміж вымаўленнем і напісаннем, - гаворыць А.М.Кісель.
– Раблю гэта для таго, каб дзеці не думалі, што навучыцца пісаць лёгка: маўляў, як чуеш, так і пішаш. Звяртаюся да гульняў-заданняў “Знайдзі небяспечнае месца” і “Светлафор”, а таксама да практыкаванняў, якія развіваюць арфаграфічную пільнасць. Добра дапамагае графічнае абазначэнне арфаграм. Гэта вельмі важна, паколькі вучні, знайшоўшы “небяспечнае месца”, падкрэсліваюць арфаграму і паказваюць умовы выбару правільнага напісання (каса – косы). Дзеці пастаянна трэніруюцца ў пошуку і тлумачэнні арфаграм. Эфектыўным сродкам пры выкананні практыкаванняў з’яўляюцца сігнальныя карткі, якія далучаюць да актыўнай работы ўсіх вучняў і дапамагаюць ажыццяўляць індывідуальны падыход да іх. Пры выкарыстанні перфакарт дзеці запісваюць не ўсё слова, а толькі арфаграмы.
Другі этап уключае работу з арфаграфічнымі правіламі. Гэта важна, бо даволі часта вучні ведаюць правілы, але ўсё роўна дапускаюць памылкі пры пісьме. У гэтым выпадку настаўніку трэба навучыць дзяцей бачыць і пазнаваць арфаграмы, а такі навык фарміруецца толькі пасля шматразовых дзеянняў. “Уменне знаходзіць арфаграмы (арфаграфічная пільнасць) – базавае арфаграфічнае ўменне і ўмова правільнага пісьма, - заўважае А.М.Кісель. – Няўменне вылучаць арфаграмы пры пісьме – адна з галоўных прычын, якія тармозяць развіццё арфаграфічных навыкаў. Таму з першых дзён знаходжання дзяцей у школе вучу іх усведамляць наяўнасць арфаграм у словах”.
Каб аблегчыць вучням прымяненне правіл пры пісьме, настаўніца прапаноўвае выкарыстоўваць алгарытм. Так, алгарытм рашэння арфаграфічнай задачы (тлумачэння ненаціскнога галоснага) прадугледжвае высветліць значэнне слова, паставіць у ім націск і выдзеліць ненаціскны галосны, разабраць слова па марфалагічным саставе і выдзеліць корань, падабраць больш аднакарэнных слоў і паставіць націскі, выбраць з гэтых слоў праверачныя, дзе правяраемы галосны стаіць пад націскам, і растлумачыць напісанне ненаціскнога галоснага.
- Для засваення і замацавання ведаў выкарыстоўваю найбольш эфектыўныя метады і прыёмы, - расказвае А.М.Кісель. – Так, пісьмо па памяці праводжу для замацавання правапісу слоў з рознымі арфаграмамі, запаўненне якіх грунтуецца на зрокавым успрыманні. Такі від дыктоўкі развівае арфаграфічную пільнасць і ўменне бачыць “небяспечныя месцы”. Каменціраванае пісьмо, заснаванае на прагаворванні слоў па складах, дазваляе сістэматычна паўтараць пройдзены матэрыял, выяўляць веды вучняў і правяраць іх арфаграфічныя навыкі. Пісьмо пад дыктоўку з папярэдняй падрыхтоўкай развівае зрокавую памяць, маўленне, мысленне, уяўленне, фанематычны слых, увагу і цікавасць. Спачатку дыктую словы так, як яны пішуцца, а потым для развіцця ўвагі і фанематычнага слыху праводжу гульню “Рэха”. Даволі эфектыўным сродкам павышэння арфаграфічнай пільнасці і папярэджання памылак з’яўляецца зрокавая дыктоўка “Зоркае вока дапамагае чуйнаму вуху”.
Падчас хвілінак чыстапісання і арфаграфічных размінак настаўніца выкарыстоўвае гульнявыя прыёмы, дабіваючыся ад вучняў правільнай назвы арфаграмы і яе доказу па алгарытме. Падчас праверкі дамашняга задання, тлумачэння новага матэрыялу, замацавання і паўтарэння арфаграмы А.М.Кісель звяртаецца да рознаўзроўневых заданняў. Так, вучням раздаюцца карткі, кожная з якіх змяшчае розны матэрыял, аб’яднаны адной арфаграмай. Дзеці працуюць у парах ці самастойна ў залежнасці ад мэты ўрока: замацаванне арфаграмы ці адпрацоўка яе. Работа з карткамі дазваляе ўбачыць, як вучні засвоілі арфаграмы. Акрамя таго, гэта дысцыплінуе дзяцей і эканоміць час.
- На апошнім этапе вучу школьнікаў самакантролю, - гаворыць А.М.Кісель. – У 3 – 4 класах праводжу дыктоўку “Правер сябе”, падчас якой дзеці не толькі знаходзяць арфаграмы, але і вызначаюць уласныя цяжкасці. Школьнікі вучацца пытацца, пазбаўляюцца ад сумненняў, перастаюць баяцца пісьма. Вопыт паказвае, што арфаграфічная пільнасць развіваецца, дзякуючы ўменням знаходзіць арфаграму інтуітыўна ці ў выніку мэтанакіраванай работы над практыкаваннямі. Напісанне арфаграм трэба замацоўваць шляхам доўгіх практыкаванняў для фарміравання трывалага навыку. Для гэтага добра падыходзяць творчыя работы – самы цяжкі від пісьма, які патрабуе павышанай увагі да складання сказаў, іх запісу і логікі выкладання. Самыя лёгкія творчыя работы – гэта складанне сказаў па апорных словах.
Сістэма практыкаванняў для замацавання навыкаў правільнага пісьма ўключае ўсе віды дыктовак (папераджальныя, тлумачальныя, зрокавыя, слыхавыя і выбарачныя), якія развіваюць зрокавую памяць і фарміруюць навыкі самакантролю. Вельмі часта настаўніца выкарыстоўвае на ўроках займальныя практыкаванні і гульні, рэбусы і крыжаванкі, якія ўтрымліваюць арфаграфічныя задачы.
- Шматгадовая практыка работы паказвае, што чым больш вучні чытаюць, тым правільней яны пішуць, - адзначае А.М.Кісель. – Чытанне і пісьмо як віды маўлення цесна ўзаемазвязаны, таму актыўна практыкую інтэграваныя ўрокі. Пры выпрацоўцы навыкаў правільнага пісьма вялікую ролю адводжу самастойнай рабоце над памылкамі. Праўда, пры арганізацыі такой работы давялося сутыкнуцца з шэрагам цяжкасцей. Першая з іх – разнароднасць памылак, наяўнасць якіх сведчыць пра тое, што для выпрацоўкі навыкаў правільнага пісьма некаторым вучням патрабуецца розны час, паколькі іх здольнасці розныя. Разнароднасць памылак патрабуе і розных спосабаў іх выпраўлення. Другая цяжкасць – розны тэмп вучняў. Адны дзеці выконваюць заданні хутчэй і вымушаны чакаць іншых. А паспешлівасць прыводзіць да неахайнасці, дрэнных адзнак і нежадання выконваць падобную работу ў далейшым.
Прыёмы самастойнай работы над памылкамі даволі разнастайныя і залежаць ад тыпу правіл і ўмення вучняў працаваць самастойна: самастойнае выпраўленне памылак, адзначаных настаўнікам на палях; самастойнае тлумачэнне памылак; падбор праверачных слоў; выбар слоў са слоўніка; вучнёўская ўзаемаправерка слоў; падбор слоў з пэўнай арфаграмай; выпісванне слоў і словазлучэнняў з пэўнымі арфаграмамі з тэксту дыктоўкі і складанне з імі сказаў. З дапамогай работы над памылкамі актывізуецца мысліцельная дзейнасць школьнікаў, фарміруецца ўменне ўсвядомлена прымяняць вывучаныя правілы. Для аблягчэння работы над памылкамі настаўніца рыхтуе для дзяцей памяткі.
- Вучні 2 – 4 класаў вядуць звычайныя сшыткі і выконваюць работу дома пад кіраўніцтвам бацькоў, якія дыктуюць ім невялікія тэксты (2 – 3 сказы), словы на арфаграмы, дзе дапускаецца найбольшая колькасць памылак, і слоўнікавыя словы, - гаворыць А.М.Кісель. – Затым дзеці самі ці з дапамогай дарослых выпраўляюць дапушчаныя памылкі. Кантроль за гэтай работай, якая з’яўляецца даволі эфектыўным прыёмам у фарміраванні арфаграфічнай пільнасці, ажыццяўляецца на стымулюючых і падтрымліваючых занятках. Пры сістэматычных практыкаваннях арфаграфічная пільнасць аўтаматызуецца і становіцца кампанентам арфаграфічнага навыку. Яго выпрацоўка – даволі працяглы працэс, які ўключае сістэматычную работу не толькі ў пачатковых класах, але і ў сярэдніх і старшых.
Падрыхтаваў Сяргей ГРЫШКЕВІЧ.
